Od redakcji: Czytelnicy proszeni są o wzięcie pod uwagę faktu, że artykuł został napisany w kwietniu 2014 roku, tzn. przed kolejnymi zmianami w administracji watykańskiej.
„Dobry Pasterz Jezus Chrystus powierzył biskupom, następcom Apostołów, a w sposób szczególny biskupowi Rzymu, misję nauczania wszystkich narodów i głoszenia Ewangelii wszelkiemu stworzeniu, ażeby powstał Kościół, czyli Lud Boży, i aby urząd nadany pasterzom tego Ludu był prawdziwą służbą wymownie nazwaną w Piśmie Świętym diakonią, czyli posługiwanie. Owa diakonia do tego przede wszystkim zmierza, aby w całym organizmie Kościoła komunia odnawiała się nieustannie, stawała się coraz silniejsza i w dalszym ciągu przynosiła wspaniałe owoce”. (Pastor Bonus 1.). Tymi słowami rozpoczyna się Konstytucja o Kurii rzymskiej „Pastor bonus” promulgowana przez Ojca świętego w wigilię uroczystości świętych Piotra i Pawła 1988 roku. Na wstępie należałoby najpierw doprecyzować, czym jest Kuria rzymska, aby móc potem doprecyzować sens reformy centralnego zarządzania Kościołem.
Według Słownika PWN Kuria rzymska to w Kościele katolickim zespół instytucji zwanych dykasteriami, wspomagających papieża (Stolica Apostolska) w kierowaniu bieżącymi sprawami wewnętrznymi i zewnętrznymi Kościoła (w ramach jego władzy nauczycielskiej, sądowniczej, duszpasterskiej oraz suwerena państwa Watykan). Kuria Rzymska wywodzi się z wczesnochrześcijańskich form kierowania Kościołem, przy udziale przedstawicieli duchowieństwa rzymskiego przekształconych w XII w. w konsystorz złożony z kardynałów. Ramy organizacyjne Kurii Rzymskiej nadał Sykstus V bullą Immensa (1588), zostały one zmodyfikowane głównie przez Kodeks prawa kanonicznego (1917) i bullę Pawła VI Regimini Ecclesiae (1967). Jak widać instytucja Kurii rzymskiej ma ponad czterysta w czasie, których wciąż ewoluuje, aby lepiej spełniać cel budowania i zarządzania Kościołem Powszechnym. Ostatnią gruntowną reformę Kurii Rzymskiej przeprowadził Jan Paweł II cytowaną powyżej konstytucją apostolską Pastor Bonus (1988). Obecnie (przyp. red.: kwiecień 2014 r.) Kuria Rzymska składa się z: Sekretariatu Stanu (odpowiedzialny za sprawy ogólne i stosunki międzynarodowe Kościoła), kongregacji (m.in.: Nauki Wiary – do 1965 Św. Oficjum, Biskupów, Duchowieństwa, Ewangelizacji Narodów), Trybunałów (Sygnatura Apostolska, Rota Rzymska, Penitencjaria Apostolska), stałych komisji międzydykasterialnych, urzędów, komisji i komitetów, oraz papieskich rad (np. Papieska Rada ds. Dialogu Międzyreligijnego); z Kurią Rzymską są ponadto związane m.in.: Centralny Urząd Statystyczny Kościoła, Papieska Akademia Nauk, Tajne Archiwum Watykańskie, Biblioteka Watykańska, Radio Watykańskie, Watykański Ośrodek Telewizyjny, Instytut Dzieł Religijnych tzw. bank watykański, Urząd Dobroczynności, Biuro Prasowe, redakcja „L’Osservatore Romano”. Członkami dykasterii Kurii Rzymskiej są kardynałowie i biskupi. Konsultorami, czyli specjalistami i pracownikami biur są kapłani, zakonnicy i ludzie świeccy.
Od ponad dwudziestu lat, bo tyle upłynęło od publikacji konstytucji Pastor bonus, zakres kompetencji poszczególnych dykasterii uległ modyfikacji, Ojciec święty Jan Paweł II oraz Benedykt XVI powołali także kilka nowych papieskich rad. Po rezygnacji z urzędu papieża Benedykta XVI, zanim rozpoczęto konklawe, kardynałowie spotykali się kilkakrotnie na obradach Kongregacji Ogólnej kardynałów, aby nakreślić zakres zagadnień i problemów, z którymi miał zmierzyć się przyszły papież. W czasie tych spotkań prawo do zabrania głosu miał każdy z Kardynałów, w tym czasie przemawiał też Metropolita Buenos Aires kard. Jorge Bergoglio, przyszły papież Franciszek. Wśród tematów poruszanych, odzywały się także głosy o potrzebie gruntownej reformy Kurii Rzymskiej, aby lepiej realizowała powierzone sobie zadania. Po wyborze na Stolicę Piotrową Ojciec święty wiele razy się nad tym zastanawiał i uznał, że inicjatywa ta będzie znaczącą pomocą w wypełnianiu powierzonej mu posługi. Był to temat na tyle ważny, że w niecały miesiąc po inauguracji pontyfikatu (19 marca 2013) ogłosił 13 kwietnia nazwiska członków grupy kardynałów, którzy mieli mu pomóc w realizacji reformy Kurii Rzymskiej.
Papież przyznał, że stworzenie grupy biskupów pochodzących z różnych krajów, którzy mieli by go wspomagać radą, czy to wspólnie czy też indywidualnie było jedną z sugestii, które zrodziły się podczas Kongregacji Ogólnej kardynałów, poprzedzających konklawe.
W skład tej grupy papież Franciszek powołał następujące osoby: kard. Giuseppe Bertello, przewodniczącego Gubernatoratu Państwa Watykańskiego; kard. Francisco Javiera Errázuriza Ossę, emerytowanego arcybiskupa Santiago de Chile (Chile); kard. Oswalda Graciasa, arcybiskupa Bombaju (Indie); kard. Reinharda Marxa, arcybiskupa Monachium i Fryzyngi (Niemcy); kard. Laurenta Monsengwo Pasinyę, arcybiskupa Kinszasy (Demokratyczna Republika Konga); kard. Seana Patricka O’Malleya, O.F.M. Cap., arcybiskupa Bostonu (U.S.A.); kard. George’a Pella, arcybiskupa Sydney (Australia); kard. Oscara Andrésa Rodrígueza Maradiagę, S.D.B., arcybiskupa Tegucigalpa (Honduras), jako koordynatora; bpa Marcello Semeraro, biskupa Albano, jako sekretarza. Pięć miesięcy później (30 września 2013 r.) papież publikując „chirografo” ustanowił formalnie „Radę Kardynałów”, która ma go wspomagać w zarządzaniu Kościołem powszechnym i przestudiować projekt reformy Kurii Rzymskiej. Po dojrzałym namyśle uznał za wskazane, by grupa taka na mocy niniejszego dokumentu została ustanowiona formalnie. Nazwano ją „Rada Kardynałów”, a jej zadaniem jest pomoc następcy św. Piotra w zarządzaniu Kościołem powszechnym i studiowanie projektu rewizji Konstytucji „Pastor bonus” o Kurii Rzymskiej. Osoby mianowane będą mogły być proszone o zdanie zarówno jako Rada, jak i poszczególne osoby w kwestiach, które Ojciec Święty od czasu do czasu uzna za godne uwagi. Papież zastrzegł sobie prawo określenia najbardziej stosownej liczby jej członków. Zaznaczył, że będzie ona kolejnym wyrazem kolegialności biskupiej oraz pomocy dla Posługi Piotrowej.
Po ustanowieniu formalnie Rady Kardynałów, w której skład wchodzi 8 członków, nadano jej skrótową nazwę K8, nawiązując w ten sposób do G8, grupy najbardziej uprzemysłowionych państw świata, których głowy na szczycie omawiają palące problemy ekonomii światowej. Od razu pojawiły się komentarze, nagłośnione przez media, jakoby w końcu Kościół się zdemokratyzował. W ich rozumieniu papież zdecentralizował zarządzenia Kościołem i dopuścił do współrządzenia grupę kardynałów. Niedługo potem rzecznik prasowy Stolicy Apostolskiej o. Federico Lombardi na konferencji rozwiał wszelkie wątpliwości. Powiedział, że rada wzbogaci rządzenie Kościołem o nowe forum konsultacji. Chodzi wspólne poszukiwanie, a nie o „kolegialny zarząd” Kościoła. Papież nie będzie w żaden sposób związany propozycjami Rady, do niego należy ich ocena i od niego tylko zależy, czy będą wprowadzane w życie.
Po raz pierwszy Rada zebrała się w dniach od pierwszego do trzeciego października 2013 roku. Tajne obrady Rady Kardynałów, reprezentujących pięć kontynentów, odbywały się w prywatnej bibliotece pustego apartamentu papieskiego. O ile na początku myślano tylko o rewizji istniejącej Konstytucji Apostolskiej „Pastor bonus” o tyle już na początku obrad liczono się z możliwością napisania zupełnie nowego dokumentu, który miałby regulować strukturę i pracę Kurii Rzymskiej. Dał temu wyraz koordynator tego gremium, Kardynał Maradiaga z Hondurasu. W wywiadzie, którego udzielił tuż przed obradami stwierdził wręcz, że konstytucja ta „skończyła się” i trzeba napisać ją na nowo. W czasie obrad, jak podsumował to potem rzecznik prasowy Stolicy Apostolskiej „mówiono o misji Kościoła, o relacji między Kościołem powszechnym a Kościołami lokalnymi, o komunii, uczestnictwie, kolegialności w prowadzeniu Kościoła, o Kościele ubogich, o misji świeckich w Kościele, o służebnym charakterze i wszystkich instytucji kościelnych i odpowiedzialności wszystkich członków Kościoła za wspólnego dobra”. Na kolejnych obradach natomiast mówiono o najbliższym Synodzie Biskupów. Ojciec Lombardi, rzecznik Stolicy Apostolskiej przypomniał, że będzie on poświęcony rodzinie w świetle Ewangelii. Obserwatorzy podkreślali, że w rozważaniach Rady można wyraźnie dostrzec zamiar podkreślenia służebnego charakteru posługi Kurii wobec Kościoła powszechnego i Kościołów lokalnych. Nie ma on być traktowany jako organ wykonywania władzy centralistycznej. Zwracano uwagę na rolę Sekretariatu Stanu, który powinien być pod każdym względem „sekretariatem papieża” w jego posłudze dla Kościoła powszechnego. Rada poruszyła również sprawę ewentualnej reorganizacji instytucji odpowiedzialnych za zarządzanie dobrami doczesnymi. Nie poruszyła tych kwestii dogłębnie, oczekując na wyniki prac komisji powołanych w tym celu przez Ojca Świętego.
Drugie spotkanie Rady Kardynałów odbyło się 3-5 grudnia 2013 roku. Jeszcze przed jej rozpoczęciem rzecznik Stolicy Apostolskiej potwierdził, że kardynałowie mają zamiar dokonać poważnych reform Kurii Rzymskiej i wypracować nową konstytucję apostolską. W czasie tej sesji zajęto się omawianiem sytuacji w poszczególnych dykasteriach Kurii Rzymskiej. Rozpoczęto od omawiania poszczególnych kongregacji Kurii Rzymskiej, poza Kongregacją Kultu Bożego i dyscypliny sakramentów, której funkcjonowanie omówiono już na poprzedniej sesji. Następnie kardynałowie z K8 dokonali przeglądu papieskich rad i innych dykasterii. W ostatnim dniu obrad koordynator Rady Kardynałów poinformował, że w gremium dominuje przekonanie o potrzebie powołania urzędu na wzór resortów finansów w poszczególnych krajach i o takiej jak one strukturze. Do koncepcji utworzenia urzędu, czuwającego nad budżetem i wydatkami kardynałowie-doradcy skłonili się dokonując przeglądu funkcjonowania, również z ekonomicznego punktu widzenia, watykańskich kongregacji.
Trzecie spotkanie miało miejsce w dniach 17-19 lutego 2014 r. Oczekiwania co do tej sesji, ze strony obserwatorów, były duże. Watykaniści, czyli publicyści zajmujący się problematyką Watykanu, oczekiwali, iż tym razem padną pierwsze konkretne propozycje dotyczące przyszłej struktury watykańskich kongregacji i sekretariatu stanu. Zaczęły pojawiać się głosy o możliwości utworzenia nowej Kongregacji ds. Świeckich, do której włączone miały by być niektóre papieskie rady. W tym kontekście oczekiwano także projektu ewentualnego włączenia Papieskiej Rady ds. Krzewienia Nowej Ewangelizacji do Kongregacji ds. Ewangelizacji Narodów. Ale to oznaczałoby określenie na nowo kompetencji poszczególnych dykasterii. Ostatecznie żadnej z powyższych decyzji nie podjęto. Po pierwszym dniu obrad podano, że ich przedmiotem były kwestie administracyjno-gospodarcze. Następne dni poświęcone były wysłuchaniu trzech przedstawicieli Komisji ds. Struktury Ekonomiczno-Administracyjnej Stolicy Apostolskiej. Przedstawili oni prace komisji w minionych miesiącach, a także pierwsze projekty propozycji. Kardynałowie wysłuchali także raportu komisji zajmującej się kwestiami finansowymi to znaczy komisji ds. reformy Instytutu Dzieł Religijnych (tzw. „banku watykańskiego”) oraz komisji ds. Studium Problemów Organizacyjnych i Ekonomicznych Stolicy Apostolskiej. Po wysłuchaniu wszystkich raportów Rada Kardynałów przygotowała dla papieża propozycje reformy zarządzania finansami Stolicy Apostolskiej i Państwa Watykańskiego. Chodziło o projekt reformy struktur gospodarczych i administracyjnych Stolicy Apostolskiej i Państwa Watykańskiego. Uznano za stosowne utworzenie swego rodzaju jednolitego „ministerstwa finansów”, do którego włączony miał być również Instytut Dzieł Religijnych (tzw. „bank watykański”). Pozwoliłoby to na racjonalizację wydatków.
Kolejne spotkanie Rady Kardynałów zaplanowano po uroczystościach kanonizacyjnych Jana XXIII i Jana Pawła II – od 28-30 kwietnia oraz od 1-4 lipca 2014 roku. Prace Rady Kardynałów trwać miały dalej, ponieważ konieczna była dalsza analiza działań poszczególnych dykasterii i organów Kurii Rzymskiej.
Aby lepiej zrozumieć działania papieża Franciszka w reformie centralnego zarządzania Kościołem trzeba przyjrzeć się również komisjom, które powołał w okresie swego, nieco ponad rocznego, pontyfikatu.
19 lipca 2013 r. papież Franciszek utworzył Papieską Komisję ds. Organizacji Struktury Ekonomiczno-Administracyjnej Stolicy Apostolskiej (COSEA). Miała ona wypracowywać rozwiązania w kwestii lepszego zarządzania finansami, nieruchomościami, przejrzystości przy zakupie dóbr i zamawianiu usług, zapobiegania marnotrawstwu środków itp. W skład ośmioosobowej komisji weszli eksperci w kwestiach prawnych, ekonomicznych, finansowych i organizacyjnych. Przewodniczącym został 57-letni Maltańczyk Joseph Zahra. W wydanej nocie poinformowano, że komisja składa się z siedmiu świeckich ekspertów z kilku krajów Europy i Singapuru, w tym jednej kobiety oraz jednego duchownego – księdza Lucio Angel Vallejo Balda z Prefektury Spraw Ekonomicznych Stolicy Apostolskiej. Przewodniczącym komisji jest ekonomista z Malty Joseph Zahra. Zasiadają w niej eksperci w dziedzinie prawa, finansów oraz audytu. Komisja ta ma raportować bezpośrednio do papieża i doradzać w sprawach gospodarczych, m.in. poprawić przejrzystość i zapewnić prawidłowe stosowanie zasad rachunkowości. Jej zadaniem będzie także „uproszczenie i racjonalizacja funkcjonowania istniejących urzędów” całej watykańskiej administracji. To zaś oznacza, jak się zauważa, redukcję urzędów i biurokracji oraz wcielenie w życie programu oszczędności. Wśród zadań nowej komisji wymieniono w nocie specjalistyczne doradztwo w celu wypracowania strategii poprawy funkcjonowania Stolicy Apostolskiej i „unikania rozrzutności”, sprzyjania „przejrzystości procesów zakupu dóbr i usług”, udoskonalenia zarządzania nieruchomościami i innymi dobrami. Na liście zadań jest też właściwe wcielenie w życie zasad księgowości. Papież nadał tej komisji duże uprawnienia, co świadczy o determinacji, jaka nim kieruje chcąc przeprowadzić reformę. W dokumencie powołującym komisję napisał, że tajemnica urzędowa „nie zabrania ani nie ogranicza dostępu komisji do dokumentów, danych i informacji, niezbędnych do wykonania powierzonych zadań” to znaczy, że nikt nie będzie mógł utrudniać działań komisji zasłaniając się tajemnicą urzędową.
Papież Franciszek ustanowił także Papieską Komisję ds. Instytutu Dzieł Religijnych (IOR). Komisja rozpoczęła prace dniem podpisania dokumentu przez papieża – 24 czerwca 2013 r. Ustanowienie Komisji wynikało z pragnienia Ojca Świętego, by lepiej poznać sytuację prawną i działalności tzw. „banku watykańskiego”, co mogło pozwolić na lepsze jego zharmonizowanie z misją Kościoła powszechnego i Stolicy Apostolskiej, w ogólniejszym kontekście reform, które należałoby dokonać w instytucjach wspierających Stolicę Apostolską. Komisja ma na celu zebranie informacji na temat Instytutu i przedstawienie wyników Ojcu Świętemu. Podobnie jak w przypadku poprzedniej komisji również i ta Komisja, ma gromadzić dokumenty, dane i informacje niezbędne do wykonywania swoich obowiązków służbowych. Podobnie jak w przypadku poprzedniej komisji również i jej pracom nie będzie przeszkadzała tajemnica służbowa, za wyjątkiem norm chroniących autonomię i niezależność urzędów nadzoru nad Instytutem. Może ona korzystać z pomocy współpracowników i konsultantów. Może także liczyć na współpracę organów IOR i wszystkich jego pracowników, a także dykasterii Kurii Rzymskiej i pracowników Państwa Watykańskiego. Ma ona charakter czasowy i o dacie zakończenia jej prac zostanie podana odpowiednia informacja.
W wakacje 2013 roku papież powołał także komisję ds. Studium Problemów Organizacyjnych i Ekonomicznych Stolicy Apostolskiej, która natychmiast nazwano skrótowo: „Rada piętnastu”. Rada przestała istnieć 8 marca 2014 r., a zastąpiły ją powołane wcześniej 24 lutego przez papieża Franciszka dwie instytucje: Sekretariat do spraw Ekonomicznych, którego prefektem został kardynał z Australii George Pell, oraz Radą ds. Ekonomicznych. Pierwsza struktura ustanowiona na mocy Listu Apostolskiego w formie Motu Proprio „Fidelis dispensator et prudens” jest nową strukturę koordynującą sprawy gospodarcze i administracyjne Stolicy Apostolskiej i Państwa Watykańskiego. Celem jej powstania było doprowadzenie do uproszczenia i konsolidacji istniejących w Państwie Watykańskim struktur zarządzania oraz do poprawy koordynacji i nadzoru w całej Stolicy Apostolskiej. To posunięcie papieża ma, w jego zamyśle, doprowadzić do większej przejrzystości i lepszej kontroli wydatków, zgodnie z normami obowiązującymi w świecie finansów. Ma pozwolić na lepsze wykorzystanie zasobów, umożliwiając zwiększenie wsparcia dla różnych programów, szczególnie przeznaczonych na pracę z osobami ubogimi i zepchniętymi na margines.
Druga struktura to Rada ds. Ekonomicznych, która ma decydować o całej polityce ekonomicznej za Spiżową Bramą. W skład Rady weszło ośmiu kardynałów, a jej koordynatorem został arcybiskup Monachium kard. Reinhard Marx. Obok kardynałów w tej nowej kluczowej dla watykańskich finansów instytucji zasiadło siedmiu świeckich. Media od razu nadały jej nazwę: watykańskie ministerstwo finansów.
Papież postanowił gruntownie zreorganizować rozbudowaną strukturę finansową i ekonomiczną Watykanu w celu zapewnienia jej przejrzystości i skuteczności, uproszczenia, lepszej kontroli wydatków oraz dostosowania do międzynarodowych norm, a także specjalnych wyzwań, jakie przed nimi stoją. Podczas gdy Rada ds. Ekonomicznych ma decydować o polityce finansowej, Sekretariat ma je realizować, kontrolować i nadzorować wszystkie działaniami administracyjne i gospodarcze Stolicy Apostolskiej i Państwa Watykańskiego. Będzie między innymi odpowiadać za przygotowanie ich budżetu oraz za planowanie finansowe.
Chcąc podsumować najnowsze działania papieża Franciszka w reformie centralnego zarządzania Kościołem, trzeba uznać, że na razie są one w fazie przygotowawczej. W działaniach Ojca Świętego widać wielką roztropność, ale również determinację w celu przeprowadzenia reform. Jako duchowy syn św. Ignacego z Loyoli, jest jezuitą, dużo uwagi poświęca odpowiedniemu rozeznaniu danego zagadnienia, aby móc potem podjąć najlepszą z możliwych decyzji. W tym rozeznaniu nie waha się zwracać z pomocą do ludzi kompetentnych. Najpierw do grupy 8 kardynałów, którzy służą mu radą i oceniają, co w zakresie reformy jest jeszcze do zrobienia i w jakiej kolejności. Potem do ludzi świeckich posiadających duże doświadczenie w dziedzinie finansów i zarządzania. Uderzającym jest fakt, że Ojciec Święty jak do tej pory nie zlikwidował, ani nie przekształcił, żadnej z dykasterii Kurii Rzymskiej. To co do tej pory zostało zrobione jest jakby przygotowaniem pola do dalszych reform. Widać dążenie do zoptymalizowania sfery gospodarczej i finansowej Stolicy Apostolskiej, by zapewnić późniejsze, jak najlepsze funkcjonowanie reformowanych dykasterii i ich wzajemną współpracę.
Centralne zarządzanie Kościołem według papieża Franciszka ma służyć budowaniu Kościoła, wspólnoty Ludu Bożego. Kuria Rzymska ma w tym zadaniu wspomagać Następcę św. Piotra. Ma koordynować, a nie utrudniać i spowalniać, przez nadmierną biurokrację, działania kościołów partykularnych. Jan Paweł II na początku cytowanej na początku Konstytucji Apostolskiej „Pastor bonus” jasno sprecyzował cel reformy wprowadzonej przez ten dokument. Błogosławiony papież chciał, aby w całym organizmie Kościoła komunia odnawiała się nieustannie, stawała się coraz silniejsza i w dalszym ciągu przynosiła wspaniałe owoce. Wydaje się że działania papieża Franciszka są dalszą realizacją i jakby dopełnieniem celu postawionego przez papieża Polaka.
ks. Paweł Baran
