Wśród wielu dokumentów Soboru Watykańskiego II podejmujących tematykę rodziny, na pierwszy plan wysuwa się Konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym „Gaudium et spes”. Jest ona ostatnim dokumentem Soboru. Przedstawia stanowisko Kościoła wobec przemian dokonujących się we współczesnym świecie. Ojcowie soborowi, analizując obecną sytuację, wskazują miejsce i rolę Kościoła wobec różnych wyzwań, z jakimi przyszło mu się mierzyć w XX wieku. W drugiej części dokumentu dotykają konkretnych problemów, wśród których na pierwsze miejsce wysuwa się troska o małżeństwo i rodzinę.
Szczęście osoby i społeczności ludzkiej oraz chrześcijańskiej wiąże się ściśle z pomyślną sytuacją wspólnoty małżeńskiej i rodzinnej (GS 47). Już pierwsze zdanie tego rozdziału pokazuje, jak ważną kwestią dla Kościoła i każdego społeczeństwa jest zdrowa i silna rodzina. Ta forma organizacji relacji międzyludzkich ma swoje źródło w Bogu i Jego planie stworzenia świata. Człowiek został stworzony i powołany do tej szczególnej relacji, jaką jest miłość małżeńska. „Nie jest dobrze, żeby człowiek był sam” (Rdz 2, 18). Przez związek małżeński mężczyzna i kobieta „już nie są dwoje, lecz jedno ciało” (Mt 19, 6) – zarówno w sferze psychicznej, fizycznej i duchowej. Polega to na wzajemnym oddaniu się sobie małżonków, którzy w ten sposób budują wspólnotę, przezwyciężając własny egoizm. Sam Bóg błogosławi i uświęca tę wspólnotę, by mogła spełnić swoje zadania w świecie, wśród których zaszczytne miejsce zajmuje zrodzenie i wychowanie potomstwa.
By rodzina mogła właściwie wypełnić swoje powołanie, potrzebuje silnego zakorzenienia w Trójjedynym Bogu, który sam jest Miłością. Wierna miłość Boga Ojca wyrażona w przymierzu z narodem izraelskim, czy ofiarna miłość Chrystusa, który oddał życie za Kościół, to piękne obrazy, które pokazują chrześcijaninowi absolutny szczyt miłości. Bóg nie tylko poucza i daje przykład, ale również uzdalnia chrześcijańskich małżonków do takiej miłości. „Kanałem” szczególnej łaski jest sakrament małżeństwa, który niejako konsekruje małżonków i ich wzajemną miłość, udzielając im potrzebnych darów do spełnienia swojej doniosłej roli w świecie. Stąd małżeństwo, pobłogosławione przez Boga, jest święte. Kobieta i mężczyzna są równi w godności, co powinno znaleźć odzwierciedlenie w ich związku. Małżonkowie pielęgnując miłość i wierność, pośród różnych życiowych zawirowań, stają się także wymownym świadectwem wobec świata. Pokazują nieodwołalną miłość Boga, która „nigdy nie ustaje” i towarzyszy człowiekowi w każdej chwili jego życia. Stąd małżonkowie czerpią siłę do uświęcenia własnej rodziny i pokonywania życiowych trudności. Tą drogą idą do obopólnego uświęcenia, przez co przyczyniają się również do uwielbienia Boga, którego obecność odbija się w ich życiu.
Wzajemna miłość męża i żony ze swej natury jest skierowana także na zewnątrz, ku zrodzeniu i wychowaniu potomstwa. Ojcowie soborowi podkreślają, że dzieci są najcenniejszym darem małżeństwa i przynoszą rodzicom najwięcej dobra (GS 50). Małżonkowie, powołując na świat nowe osoby, współdziałają z Bogiem Stwórcą – Dawcą wszelkiego życia. Wypełniają w ten sposób polecenie Boga dane przy stworzeniu świata: „bądźcie płodni i rozmnażajcie się” (Rdz 1, 28). Powiększając i wzbogacając swoją rodzinę o nowe osoby małżonkowie powinni odznaczać się miłością i odpowiedzialnością. Odpowiedzialność dotyczy zarówno dzieci już urodzonych, jak i planowanych, i powinna brać pod uwagę aktualne warunki rodzinne – zarówno sytuację materialną jak i duchową. Ostatecznym kryterium przy planowaniu rodziny powinna być wola Boża rozeznawana w sumieniu, na modlitwie i w oparciu o Słowo Boże. Kościół zachęca do otwartości na życie. Małżonkowie chrześcijańscy, ufając Bożej Opatrzności i wyrabiając w sobie ducha ofiary, przynoszą chwałę Stwórcy i zdążają do doskonałości w Chrystusie, kiedy w poczuciu szlachetnej, ludzkiej i chrześcijańskiej odpowiedzialności pełnią zadanie rodzenia potomstwa (GS 50).
Choć posiadanie dzieci jest bardzo ważnym przymiotem rodziny, to jednak Kościół podkreśla, że wartością samą w sobie jest wzajemna miłość małżonków. Miłość, która stale się rozwija i dojrzewa, która umacnia jedność, uczy przezwyciężania egoizmu, jest skłonna do poświęceń. Tak ukonstytuowana miłość poprzez akt małżeński udziela się także osobom trzecim poprzez płodność. Ale nawet gdy z różnych przyczyn posiadanie dzieci jest niemożliwe, małżeństwo zachowuje swoją wielką wartość. W ten sposób Sobór pragnie również dowartościować małżeństwa, które zmagają się z problemem bezpłodności.
Jeżeli chodzi o regulację poczęć dokument odrzuca środki mające na celu oddzielenie aktu małżeńskiego od otwartości na przekazywanie życia. Tylko bez tego oddzielenia akt małżeński zachowuje wymowę aktu miłości polegającego na pełnym oddaniu się sobie dwóch kochających się osób. W innych wypadkach może być przejawem mniejszego lub większego egoizmu – pragnienia „użycia” drugiej osoby. Dlatego wielką wartością jest pielęgnowanie czystości małżeńskiej.
Jeżeli chodzi o życie poczęte, należy pamiętać, że to Bóg jest Panem Życia. Człowiek ma doniosłe zadanie strzeżenia życia, zarówno swojego jak i innych. Jest to szczególnie ważne wobec życia poczętego, które jest całkowicie zależne od osób trzecich, zwłaszcza od ojca i matki. Zamach na życie bezbronnego jest szczególnie ciężkim grzechem, dlatego Kościół mocno potępia aborcję i dzieciobójstwo.
Ważnym zadaniem małżonków jest nie tylko przekazanie życia, ale również wychowanie dzieci. Potrzeba do tego życzliwej wymiany myśli i owocnego współdziałania małżonków. W procesie wychowania swoją niezastąpioną rolę ma do odegrania zarówno ojciec jak i matka. Wbrew stereotypowym opiniom Kościół nie zrzuca odpowiedzialności za dom i wychowanie dzieci jedynie na matkę. Potrzebna jest tutaj współpraca małżonków, a kobieta ma również prawo do awansu społecznego. Wychowując swoje dzieci rodzice powinni pamiętać o ich autonomii, zwłaszcza w kwestii wyboru życiowego powołania, czy partnera w małżeństwie. Służąc radą i życzliwością powinni wspierać młodych, zwłaszcza w stawianiu pierwszych kroków w dorosłości. Oddziaływanie w relacjach rodzinnych odbywa się w dwie strony – rodzice uczą dzieci, ale także dzieci uczą rodziców. W przyszłości dzieci odwdzięczą się rodzicom za trud wychowania i będą dla nich wsparciem w trudnych chwilach, a szczególnie w chorobie i starości.
Osobną kwestią, ważną w procesie wychowania, jest dbanie o właściwy poziom kultury. Przed rodzicami stoi trudne zadanie ukształtowania młodego człowieka w oparciu o takie wartości jak dobro, piękno i prawda. W otaczającym świecie mamy zalew idei, poglądów, różnych wizji człowieka. Nie wszystkie da się uzgodnić z duchem chrześcijańskim. Dlatego ważne jest umiejętne korzystanie z dobrodziejstw różnych nauk. Kościół docenia to wszystko co wartościowe w takich dziedzinach jak literatura, sztuka, muzyka czy sport. Jednocześnie zadaniem rodziców w procesie wychowania jest przekazanie dobrych wzorców i ukazanie wartości kultury, która również pośrednio prowadzi do Boga.
Ze względu na niezastąpioną wartość rodziny Ojcowie soborowi zwracają się do wszystkich, którzy mają wpływ na tworzenie prawa, o pracę na rzecz jej podnoszenia i dowartościowania. Świętym obowiązkiem władzy państwowej jest ochrona rodziny i strzeżenie moralności publicznej, by środowisko społeczne sprzyjało tworzeniu silnej i zdrowej rodziny. Należy zabezpieczyć prawa rodziców do rodzenia potomstwa i wychowywania go na łonie rodziny.
Każdy chrześcijanin, stosownie do swojego powołania, może przyczynić się do umocnienia wartości małżeństwa i rodziny. Swój wkład mogą wnieść tutaj takie nauki jak biologia, medycyna, psychologia, socjologia itp. Stąd specjaliści z tych dziedzin, na bazie postępu w swoich naukach, mogą oddać rodzinie nieocenioną przysługę. Również kapłani, wykształceni w sprawach życia rodzinnego, mają do odegrania ważną rolę. Poprzez prowadzenie wspólnot małżeńskich czy rodzinnych, głoszenie Słowa Bożego, sprawowanie sakramentów, kierownictwo duchowe czy inne aktywności duszpasterskie pomagają tworzyć sprzyjające środowisko do wzrastania dla małżeństw i rodzin. Zachęca się do tworzenia i uczestniczenia w różnego rodzaju zrzeszeniach i wspólnotach, zarówno przez dzieci jak i rodziców, celem umacniania siebie nawzajem oraz prowadzenia życia apostolskiego.
Analizując zmiany zachodzące w otaczającym świecie Ojcowie soborowi zwracają uwagę na wiele zagrożeń i przeciwności z jakimi musi się zmagać instytucja małżeństwa i rodziny. Mówi się o pladze rozwodów, wielożeństwie czy praktykowaniu tzw. wolnej miłości. Miłość małżeńska bywa niszczona przez egoizm, antykoncepcję, nastawienie wyłącznie na własną przyjemność. Także warunki zewnętrzne w wielu krajach nie sprzyjają funkcjonowaniu rodziny. Chodzi tu o uwarunkowania społeczne, ekonomiczne, polityczne, a także problemy związane ze wzrostem demograficznym. Pomimo tych trudności dokument niesie przesłanie nadziei i dodaje otuchy wszystkim, którym leży na sercu dobro rodziny i małżeństwa.
Innym dokumentem, który zawiera odniesienie do rodziny, jest Deklaracja o Wolności Religijnej „Dignitatis humanae”. Podkreśla ona autonomię każdej rodziny oraz prawo do wolności wyznania i organizowania sobie życia religijnego. To rodzice są pierwszymi wychowawcami i nauczycielami wiary swoich dzieci. Mają również wpływ na to, jaki rodzaj nauczania religijnego powinien być przeznaczony dla ich dzieci. Dlatego władza świecka powinna uznać wolny wybór rodziców. Tym bardziej nie powinna narzucać modelu wychowania czy nauczania sprzecznego z przekonaniami rodziców. Prawa rodziców są naruszone także wtedy, gdy proponuje się jedyny system wychowania pozbawiony formacji religijnej. Te kwestie podejmuje także Deklaracja o wychowaniu chrześcijańskim „Gravissimum educationis”.
Konstytucja dogmatyczna o Kościele „Lumen gentium” mówiąc o Ludzie Bożym wylicza kolejne sakramenty, przez które członkowie Kościoła otrzymują nadprzyrodzone dary. Ostatnim w tradycyjnym porządku sakramentów jest małżeństwo. Związek małżeński wyraża tajemnicę jedności i płodności jaka istnieje między Chrystusem, a Kościołem. Tak jak Chrystus jest nierozerwalnie związany z Kościołem, miłuje Go i nigdy go nie opuści, podobnie i małżonkowie powinni trwać przy sobie we wzajemnej, wiernej miłości. Kościół jest Matką (język polski nie oddaje tego w sposób właściwy, gdyż Kościół jest rodzaju męskiego, podczas gdy w większości języków – żeńskiego), która rodzi kolejne dzieci Boże. Tak jak ze związku małżeńskiego rodzą się dzieci w porządku naturalnym, tak ze związku Chrystusa z Kościołem rodzą się dzieci w porządku nadprzyrodzonym, dzięki łasce chrztu świętego. Dzięki temu Lud Boży istnieje poprzez wieki.
W odniesieniu do rodziny dokument używa ważnego określenia: Kościół domowy. To tutaj rodzice, za pomocą słowa i przykładu, stają się dla swoich dzieci pierwszymi nauczycielami wiary. W rodzinie dziecko uczy się modlitwy i prawdziwie chrześcijańskiego życia. W ten sposób łaska chrztu świętego może przynosić w dzieciach błogosławione owoce. Ważne jest także sprawowanie tzw. liturgii rodzinnej. Rodzina jako Kościół domowy jest niejako małym sanktuarium modlitwy i rozważania Słowa Bożego. Do celebracji rodzinnych zalicza się także wspólne wielbienie Boga przez hymny i pieśni oraz błogosławieństwa, czy to dzieci czy też całej rodziny.
Tak jak Kościół ze swej natury jest misyjny, tak i rodzina chrześcijańska jako Kościół domowy jest ze swej natury skierowana na ewangelizację i apostolstwo. Rodzina ewangelizuje przede wszystkim swoim przykładem. Tam gdzie trwa miłość, zgoda, gdzie pielęgnuje się cnoty chrześcijańskie, tam bije światło, które oświeca innych ludzi, przyciągając ich do życia w wierze. W ten sposób rodzina staje się znakiem innej rzeczywistości, już niejako tutaj, na ziemi uobecnia przymioty Królestwa Niebieskiego.
Szerzej o działalności apostolskiej rodzin mówi Dekret i apostolstwie świeckich „Apostolicam actuositatem”. Przypomina on, że działalność apostolska nie jest jedynie domeną duchownych, ale w tym dziele nieodzowna jest pomoc ludzi świeckich. Wśród nich szczególnie ważne i doniosłe znaczenie ma apostolstwo małżeństw i rodzin. Jak już zostało wspomniane małżonkowie swoim życiem powinni potwierdzać świętość i nierozerwalność węzła małżeńskiego, dając tym samym czytelny znak dla świata. Ich zadaniem jako świeckich jest także troska o dobre prawodawstwo, które zabezpieczy prawa rodziny, a w szczególności prawo do wychowania dzieci w duchu chrześcijańskim. Spośród różnych rodzajów apostolstwa rodzinnego zasługują na wyszczególnienie następujące: adoptowanie opuszczonych dzieci, gościnne przyjmowanie przybyszów, pomoc w prowadzeniu szkół, służenie radą i pomocą materialną młodzieży, pomaganie narzeczonym, by lepiej przysposobili się do małżeństwa, udział w katechizacji, wspieranie małżonków i rodzin przeżywających trudności materialne lub moralne, zapewnienie starcom nie tylko niezbędnych środków do życia, ale także słusznego udziału w owocach postępu gospodarczego (AA 11). Niezastąpiona jest także rola rodziny na misjach, tam gdzie po raz pierwszy rzuca się ziarno Słowa Bożego. Przykład osobistej świętości często ewangelizuje o wiele lepiej niż nawet najpiękniejsze słowa. Te kwestie szerzej podejmuje Dekret o działalności misyjnej Kościoła „Ad gentes divinitus”.
Ważną funkcją rodziny, o czym zostało wspomniane wcześniej, jest budzenie i pielęgnowanie powołań kapłańskich. Mówi o tym Dekret o formacji kapłańskiej „Optatam totius”. Choć troska o powołania jest zadaniem całego Kościoła, to jednak najważniejszą rolę ma tutaj do odegrania środowisko rodzinne. Dla młodego człowieka to właśnie rodzina jest pierwszym seminarium, gdzie nabywa ducha wiary, miłości i pobożności. Tak ukształtowany człowiek może dać pozytywną odpowiedź na głos powołania. Wszystkie cnoty zdobyte w duchu wychowania, niejako „wyniesione z domu”, są ważną podstawą do dalszej formacji w seminarium duchownym.
Podsumowując, należy stwierdzić, że pojawianie się odniesień do instytucji rodziny i małżeństwa w tak wielu różnych dokumentach Soboru świadczy o ich ważnym miejscu w nauczaniu Kościoła. Ojcowie soborowi, zdając sobie sprawę z przemian jakie zachodzą w społeczeństwach XX wieku, dają jasną wykładnię nauki o rodzinie, broniąc jej przed niebezpiecznymi prądami, które próbują się do niej wedrzeć i ją zdestabilizować. Kwestie podjęte na Soborze zostały później rozszerzone w wielu dokumentach Stolicy Apostolskiej, wśród których trzeba wymienić „Humanae vitae” Pawła VI oraz „Familiaris consortio”, „List do rodzin” czy „Evangelium vitae” Jana Pawła II.
Ks. Patryk Miller
