Jan Paweł II sterował łodzią św. Piotra przez 27 lat swojego pontyfikatu. Przez wiele lat wygłosił tysiące homilii, wystąpień podczas przeróżnych spotkań i uroczystości, wystosował dziesiątki dokumentów skierowanych do wspólnoty całego Kościoła. Jak pokrótce można opisać ten okres i całe jego nauczanie? Uczynił to niezwykle zwięźle Ojciec Święty Franciszek podczas Mszy św. kanonizacyjnej Jana Pawła II i Jana XXIII na Placu św. Piotra w Rzymie w kwietniu 2014 roku, określając naszego świętego rodaka jako „papieża rodziny”. Niewątpliwie cały jego pontyfikat wypełniony był troską o rodzinę i obronę fundamentalnych wartości dotyczących człowieka, a w szczególności jego cielesności, płciowości, relacji międzyludzkich, narzeczeństwa, sakramentalnego małżeństwa i rodziny otwartej na świadome przyjęcie potomstwa. W „Liście do rodzin” Jan Paweł II pisał, że: „Pośród tych wielu dróg rodzina jest drogą pierwszą i z wielu względów najważniejszą. Jest drogą powszechną, pozostając za każdym razem drogą szczególną, jedyną i niepowtarzalną, tak jak niepowtarzalny jest każdy człowiek. Rodzina jest tą drogą, od której nie może on się odłączyć. Wszak normalnie każdy z nas w rodzinie przychodzi na świat, można więc powiedzieć, że rodzinie zawdzięcza sam fakt bycia człowiekiem. A jeśli w tym przyjściu na świat oraz we wchodzeniu w świat człowiekowi brakuje rodziny, to jest to zawsze wyłom i brak nad wyraz niepokojący i bolesny, który potem ciąży na całym życiu. Tak więc Kościół ogarnia swą macierzyńską troską wszystkich, którzy znajdują się w takich sytuacjach, ponieważ dobrze wie, że rodzina spełnia funkcję podstawową. Wie on ponadto, iż człowiek wychodzi z rodziny, aby z kolei w nowej rodzinie urzeczywistnić swe życiowe powołanie. Ale nawet kiedy wybiera życie w samotności — to i tutaj rodzina pozostaje wciąż jak gdyby jego egzystencjalnym horyzontem jako ta podstawowa wspólnota, na której opiera się całe życie społeczne człowieka w różnych wymiarach aż do najrozleglejszych. Czyż nie mówimy również o „rodzinie ludzkiej”, mając na myśli wszystkich na świecie żyjących ludzi?”.
Skąd tak wielka troska w sercu Jana Pawła II o rodzinę i małżeństwo? Dlaczego w swoim nauczaniu wielokrotnie nawiązuje do tematyki rodziny, jej zagrożeń i perspektyw na przyszłość? Święty Jan Paweł II dostrzegał, że współczesna rodzina jest zagrożona poprzez szereg trudności, wypływających z rozwodów, kryzysu ojcostwa i macierzyństwa, relacji międzyludzkich, nastawienia konsumpcyjnego do życia, braku autorytetów, trudności ekonomicznych i społecznych. Widząc to wszystko nie chciał zostawić milionów rodzin na całym świecie bez ukazania Bożego Oblicza zwróconego w ich kierunku, ukazania Boga, który pragnie, aby ludzie, realizując swoje powołanie do życia w rodzinie uczyli się razem przezwyciężać trudności mocą Jego obecności i błogosławieństwa. Postawa świętego papieża wynika przede wszystkim z pragnienia realizowania woli Bożej, zapisanej na kartach Biblii, w której Bóg objawia swoją obecność.
Rodzina ma swoje źródło w planie Boga, który stworzył komunię między kobietą a mężczyzną w ogrodzie Eden, wlewając w ich serca pragnienie przebywania we wspólnocie: „Potem rzekł Pan Bóg: niedobrze jest człowiekowi, gdy jest sam. Uczynię mu pomoc odpowiednią dla niego” (Rdz 2,18). Pomocą dla mężczyzny stała się kobieta, która uzupełnia go. Bóg w tę komunię mężczyzny i kobiety wpisał pewną niezależność, która prowadzi do tego, że „mężczyzna opuszcza ojca swego i matkę swoją i łączy się ze swą żoną tak ściśle, że stają się jednym ciałem”, (Rdz 2,24) tworząc nową rodzinę. Owocem jedności małżonków jest potomstwo, „Oto dzieci są darem Pana, podarunkiem jest owoc łona” (Ps 127,3). Jednocześnie Bóg wzywa do troski o ognisko domowe, o wzajemny szacunek i pomoc drugiemu: „A jeśli ktoś o swoich, zwłaszcza o domowników nie ma starania, ten zaparł się wiary i jest gorszy od niewierzącego.” (1 Tm 5,8).
Pismo Święte wielokrotnie wskazuje jak powinny wyglądać wzajemne stosunki w rodzinie: „Mąż niechaj oddaje żonie co jej się należy, podobnie żona mężowi. Nie żona rozporządza własnym ciałem, lecz mąż, podobnie nie mąż rozporządza własnym ciałem, lecz żona. Nie strońcie od współżycia z sobą, chyba za wspólną zgodą do pewnego czasu…” (1 Kor 7,3-5). Biblia ukazuje, że wzajemna wierność umacnia związek i pogłębia miłość współmałżonków: „Małżeństwo niech będzie we czci u wszystkich, a łoże nieskalane; rozpustników bowiem i cudzołożników sądzić będzie Bóg” (Hbr 13,4), „Mężowie, miłujcie żony swoje, jak i Chrystus umiłował kościół i wydał zań samego siebie. Tak też mężowie powinni miłować żony swoje, jak własne ciała. Kto miłuje żonę swoją, samego siebie miłuje. A zatem niechaj i każdy z was miłuje żonę swoją, jak siebie samego…” (Ef 5,25.28.33). „Podobnie, wy mężowie, postępujcie z nimi z wyrozumiałością jako ze słabszym rodzajem niewieścim i okazujcie im cześć, skoro i one są dziedziczkami łaski żywota, aby modlitwy wasze nie doznały przeszkody” (1 P 3,7).
Ojciec Święty Jan Paweł II swoje nauczanie dotyczące rodziny opiera na Objawieniu Bożym zawartym w Piśmie Świętym. Jego starania o dobro rodziny, oparte na Biblii możemy odnaleźć w wielu jego rozważań, przesłaniach, listach, orędziach, adhortacjach i refleksjach głoszonych przed niedzielną modlitwą Anioł Pański na Placu Świętego Piotra. Ojciec Święty odczytuje na nowo przesłanie Nowego i Starego Testamentu, które jest zawsze żywe i aktualne.
Kiedy modlimy się Litanią za wstawiennictwem świętego Jana Pawła II wypowiadamy wezwanie „Patronie rodzin chrześcijańskich…. Módl się za nami!”. Od samego początku rozważaniom Jana Pawła II, a jeszcze wcześniej podczas posługi Karola Wojtyły w Krakowie i wykładowcy w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim tematowi rodziny towarzyszyła zawsze głęboka refleksja teologiczna. Święty z Wadowic był przekonany, że potrzebna jest wrażliwość, jak i jasne przekonanie, że „przyszłość ludzkości idzie poprzez rodzinę”. Dla Kościoła rodzina, która jest centrum i sercem cywilizacji miłości jest pierwszą i podstawową drogą.
W książce „Miłość i odpowiedzialność”, wydanej jeszcze w Lublinie w 1960 roku, ubogacony wieloletnim doświadczeniem duszpasterstwa wśród rodzin, narzeczonych i młodzieży podkreślał, że elementem budującym więź małżeńską jest nie tylko prokreacja, ale też miłość cielesna. Według autora przedmiotem analiz przedstawionych w książce jest „przede wszystkim osoba poddana oddziaływaniu popędu seksualnego, następnie miłość, między mężczyzną i kobietą, która wzrasta na podłożu tego popędu, następnie cnota czystości, która jest koniecznym elementem tej miłości, i ostatecznie sprawa małżeństwa i powołania”. Karol Wojtyła w swojej publikacji uczył, że miłość polega na dawaniu siebie drugiemu człowiekowi i otrzymywanie go jako daru: „Osoba jest takim dobrem, które nie może być traktowane jako przedmiot użycia; jest takim dobrem, że właściwe i wartościowe odniesienie do niej stanowi tylko miłość (…), która niesie w sobie wewnętrzną potrzebę oddania własnej osoby drugiemu człowiekowi (…). Jeżeli się odbierze tej miłości głębię oddania, gruntowność zaangażowania osobowego, to pozostanie z niej to, co będzie całkowitym jej zaprzeczeniem”. Ojciec Święty podkreślał, że z miłością ściśle związana jest odpowiedzialność. Małżonkowie w poczęciu nowego życia są współpracownikami Boga, realizując tym samym jeden z najważniejszych wymiarów ich powołania. Miłość realizuje się w odpowiedzialnym podejściu do poczęcia nowego życia, to znaczy wyklucza korzystanie ze środków mechanicznych czy też chemicznych, a opiera się na naturalnym cyklu płodności.
Karol Wojtyła w dramacie: „Przed sklepem jubilera” (1960 r.) chciał zwrócić uwagę młodym ludziom, że podstawą szczęśliwego życia małżeńskiego jest uczciwość, wierność, odpowiedzialność, które świadczą o dojrzałości człowieka, natomiast w utworze „Promieniowanie ojcostwa” (1964 r.) podejmuje refleksję nad małżeństwem i miłością, pogłębia myśli dotyczące budowania relacji między ludźmi, jak i między ludźmi i Bogiem, porusza zagadnienie przede wszystkim ojcostwa oraz wymiar ojcostwa w Bogu.
Podczas pielgrzymek do Polski papież ukazywał wielokrotnie swoją troskę o dobro rodziny: „Ani na chwilę nie zapominajcie o tym, jak wielką wartością jest rodzina. Dzięki sakramentalnej obecności Chrystusa, dzięki dobrowolnie złożonej przysiędze, w której małżonkowie oddają się sobie wzajemnie, rodzina jest wspólnotą świętą” – tak Jan Paweł II apelował do Polaków w Kaliszu w 1997 roku. Wcześniej natomiast, bo w 1987 roku w Szczecinie mówił: „Modlimy się gorąco (…) by rodzina była silna Bogiem, a kraj był silny rodziną, zdrową fizycznie i moralnie. Podstawą trwałości rodziny jest pogłębiana i odnawiana w Kościele (…) w jego sakramentach, świadomość znaczenia chrześcijańskiego małżeństwa, świadomość, której owocem jest trwanie, aż do śmierci”. Natomiast w Łowiczu, podczas kolejnej pielgrzymki do Polski powiedział „Zwracam się do wszystkich ojców i matek mojej Ojczyzny i całego świata, do wszystkich ludzi bez wyjątku: każdy człowiek poczęty w łonie matki ma prawo do życia! Życie ludzkie jest święte. Nikt w żadnej sytuacji nie może rościć sobie prawa do bezpośredniego zniszczenia niewinnej istoty ludzkiej. Bóg sam jest Panem życia człowieka, ukształtowanego na Jego obraz i podobieństwo. Życie ludzkie ma zatem charakter święty i nienaruszalny, w którym odzwierciedla się nienaruszalność samego Stwórcy. Bóg chroni życie zdecydowanym zakazem wypowiedzianym na Synaju: Nie będziesz zabijał”(Łowicz, 14 czerwca 1999 r.). W Łowiczu podczas homilii Ojciec Święty mówił również: „Ponieważ rodzice dają życie swoim dzieciom, dlatego przysługuje im prawo do tego, by byli uznani za pierwszych i głównych ich wychowawców. Oni też mają obowiązek stworzenia takiej atmosfery rodzinnej, przepojonej miłością i szacunkiem dla Boga i ludzi, która by sprzyjała osobistemu i społecznemu wychowaniu dzieci”.
Temat małżeństwa i rodziny stał się również przedmiotem cotygodniowego cyklu 130 konferencji głoszonych przez papieża w czasie środowych audiencji generalnych z pielgrzymami przybywającymi do Wiecznego Miasta na spotkanie z Ojcem Świętym. Wygłosił je w latach 1979-1984. Fundamentem medytacji stały się słowa z Księgi Rodzaju: „Stworzył więc Bóg człowieka na swój obraz, na obraz Boży go stworzył: stworzył mężczyznę i niewiastę” (Rdz 1, 27) oraz fragment z Ewangelii według św. Mateusza „Wtedy przystąpili do Niego faryzeusze, chcąc Go wystawić na próbę, i zadali Mu pytanie: «Czy wolno oddalić swoją żonę z jakiegokolwiek powodu?». On odpowiedział: «Czy nie czytaliście, że Stwórca od początku stworzył ich jako mężczyznę i kobietę? I rzekł: Dlatego opuści człowiek ojca i matkę i złączy się ze swoją żoną, i będą oboje jednym ciałem. A tak już nie są dwoje, lecz jedno ciało. Co więc Bóg złączył, niech człowiek nie rozdziela». Odparli Mu: «Czemu więc Mojżesz polecił dać jej list rozwodowy i odprawić ją?» Odpowiedział im: «Przez wzgląd na zatwardziałość serc waszych pozwolił wam Mojżesz oddalać wasze żony; lecz od początku tak nie było” (Mt 19, 3-8).
W nauczaniu Jana Pawła II priorytetem staje się godność i nienaruszalność ludzkiego życia, które od poczęcia do naturalnej śmierci jest zawsze święte. „Bronić życia i umacniać je, czcić je i kochać – oto zadanie, które Bóg powierza każdemu człowiekowi” nauczał w encyklice „Evangelium vitae”. Papież wskazuje, że godziwa regulacja poczęć powinna opierać się tylko na wykorzystaniu naturalnego cyklu płodności kobiety, dlatego też z wielkim zdecydowaniem opowiada się za naturalnym planowaniem rodziny. Papież zdecydowanie odrzuca wszelkie zamachy na życie ludzkie, wszelką ingerencję w ciało człowieka bez jego zgody, uważa on prawo do życia za najważniejsze i priorytetowe. Ta encyklika wzmacnia troskę papieża o rodzinę, bowiem to w niej podejmuje zdecydowany sprzeciw przeciw zabijaniu istot niewinnych.
Do najważniejszych dokumentów dotyczących rodziny i małżeństwa, napisanych przez świętego Jana Pawła II należy zaliczyć: Adhortację apostolską Ojca Świętego Jana Pawła II o zadaniach rodziny chrześcijańskiej w świecie współczesnym „Familiaris consortio” (22 XI 1981 r.), która była owocem Synodu Biskupów obradującego na ten temat w dniach 26 IX – 25 X 1980 roku pod przewodnictwem Papieża, List do rodzin „Gratissimam sane” z okazji Roku Rodziny (1994), Przemówienie Jana Pawła II do uczestników zgromadzenia plenarnego Papieskiej Rady ds. Rodziny w obronie rodziny i jej praw (4 VI 1999 r.).
Jan Paweł II, patron rodzin, był inicjatorem spotkań rodzin całego świata z następcą św. Piotra. Odbywają się one co trzy lata, organizowane są przez Papieską Radę ds. Rodziny, którą powołał do istnienia w maju 1981 roku jako organizację, która ma reagować na problemy, z jakimi spotykają się rodziny. Każde spotkanie poprzedzone jest zawsze międzynarodowym sympozjum teologiczno-duszpasterskim. Celem spotkań rodzin z całego świata jest prowadzenie dialogu, wskazywanie roli rodziny w budowaniu społeczeństwa, jak i umocnienie jej tożsamości. Pierwsze Światowe Spotkanie Rodzin odbyło się w Rzymie w 1994 roku pod hasłem „Rodzina sercem cywilizacji miłości”, które były uwieńczeniem obchodzonego w tym czasie Roku Rodziny. Papież mówił wtedy o wartościach, którymi powinna odznaczać się każda chrześcijańska rodzina, podkreślając znaczenie „ewangelii miłości”. Kolejne Światowe Spotkania Rodzin odbyły się w Rio de Janeiro, potem po raz kolejny w Rzymie, dalej w Manilii, gdzie papież podkreślał znaczenie nierozerwalności małżeństwa, rolę małżeństwa i rodziny w Kościele, przekazywanie wiary w rodzinie, wychowanie dzieci. Dzieło papieża Jana Pawła II kontynuują jego następcy: papież Benedykt XVI i obecnie papież Franciszek, który uczestniczył w VIII Światowym Spotkaniu Rodzin w Filadelfii.
Jan Paweł II wskazywał, że małżeństwo i rodzina wzmacniane są poprzez nieustanną wspólną modlitwę członków rodziny, regularne życie sakramentalne, rozważanie Słowa Bożego i udział we wspólnotach działających w ramach Kościoła. Papież dowartościowywał ojcostwo i macierzyństwo oparte na wierności Biblii, promował troskę o wspólne dobro, bezinteresowność, odpowiedzialność, religijną cześć wobec rodziców. Bronił praw rodziców do wychowania dzieci zgodnie z tradycją i wyznawaną religią. Podejmował również apele do organizacji międzynarodowych o odpowiednią troskę o rodzinę, pomoc materialną rodzinom wielodzietnym i zagrożonym ubóstwem.
Warto podkreślić, że Ojciec Święty Jan Paweł II naukę o małżeństwie i rodzinie kierował nie tylko do ludzi wierzących, wykazywał bowiem, że nauka zawarta w Ewangelii, oparta jest na uniwersalnych zasadach, które służą dobru ludzkości. Papież wskazywał w adhortacji apostolskiej „Familiaris consortio”, że „los człowieka zależy od losu rodziny”, a więc przyszłość świata i jego rozwój jest ściśle związany z rozwojem rodziny. Jeśli rodziny będą silne, również ludzkość będzie zdolna do podejmowania i realizowania swojej misji.
Pontyfikat Jana Pawła II trwale wyrył się w historii współczesnej. Wszelkie podejmowane działania świętego papieża, często pod prąd tendencjom minimalistycznym i konsumpcyjnym degradującym człowieka, rozpalały w sercach milionów ludzi nadzieję, pomagały dostać się do pokładów wiary, ukrytych na dnie duszy. Szczególna troska o rodziny, wszelkie podejmowane działania przez świętego Jana Pawła II nadal wydają piękne owoce w postaci dojrzałych rodzin, gotowych podjąć odpowiedzialnie swoje zadania.
Ks. Krzysztof Soczyński
